Bu devlete ismini veren Oğuzlar Kınık boyu’dan Selçuk Bey Cend şehrinde kendi devletini kurdu. Karahanlılar ve Samanîler arasındaki hakimiyet mücadelesinde Samanîlerin yanında yer aldı.
Bir savaşta ölen oğlu Mikail’in oğulları olan Tuğrul Bey ve Çağrı Bey yanına alarak kendi yetiştirdi. 1007 veya 1009 yılında Cend’de öldü. Tuğrul Bey Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucusu ve ilk hükümdarıdır.
Araplar Oğuzlar'a “Guz”, Bizanslılar ise “Uz” demektedirler. Oğuzlar'ın kuzeyden Avrupa'ya giden grubuna ise “Ogurlar” adı verilmektedir. Efsaneye göre Oğuzlar Oğuz Han neslinden inmekte ve iki büyük kümeye ayrılmaktadırlar:
Bozoklar, Üçoklar.
Bozoklar, Oğuz Han'ın Günhan, Ayhan ve Yıldızhan adlı oğullarından inmektedirler. Üçoklar ise Oğuz Han'ın, Gökhan, Dağhan, Denizhan adlı oğullarından inerler. Her küme on ikişer boydan ibaret olup toplam Oğuzlar 24 boydur. Bunlar:
A. Bozoklar: 1- Kayı, 2- Bayat, 3- Alka-Evli, 4- Kara-Evli (bunlar Günhan neslindendir); 5-Yazır, 6- Dodurga, 7- Döğer, 8- Yaparlı (bunlar Ayhan'ın neslindendir); 9- Avşar, 10-Beğdili, 11- Kızık, 12- Karkın (bunlar Yıldızhan'ın neslindendir).
B. Üçoklar: 13- Bayundur, 14- Beçene, 15- Çavuldur, 16- Çepni (bunlar Gökhan'ın neslindendir); 17- Salur, 18- Eymür, 19- Ala-Yuntlu, 20- Üregir veya Yüregir (bunlar Dağhan'ın neslindendir); 21- İğdir, 22- Büğdüz, 23- Yıva, 24- Kınık (bunlar Denizhan'ın neslindendir).
Selçuklu Devleti'nin kurucusu olan Selçuk Sü-baĢı, Dokak adlı bir beyin oğlu olup, Oğuz Yabguluğu'nun ordu komutanı idi. Daha sonra Oğuz Yabgusu ile bozuşarak Aral Gölü yakınlarındaki Cend şehrine geldi (960). Burada kendisi ve O'na bağlı Oğuzlar Müslümanlığı kabul ettiler.
Selçuk Sü-başı, Cend şehrinde 1009 yılında yüz yaşını aşkın iken öldü. Beş oğlu vardı. Bunlar Mikail (oğulları Tuğrul ve Çağrı Beyler Büyük Selçuklu Devleti'ni
kuracaklardır), Ġsrail Arslan Yabgu (torunu KutlamıĢ-oğlu Süleyman ġâh Anadolu Selçuklu Devleti'ni kuracaktır), Musa Ġnanç Yabgu, Yusuf Yınal Bey ve Yunus Bey'dir.
Selçuk Bey'den sonra Oğuzlar'ın başına geçen Arslan Yabgu, Karahanlılar'la anlaşarak Oğuzlar'ı Horasan'a geçirmek istedi. Tuğrul ve Çağrı Beyler bu anlaşmayı tanımadılar. Gazneli Sultan Mahmud ise Asrlan Yabgu'dan çekindiği için hile ile O'nu ve maiyetini yakalatıp Kalincar Kalesi'ne hapsettirdi (1025). Oğlu Kutalmış buradan kaçıp kurtulduysa da Arslan Yabgu hapiste öldü (1032). Kendisine bağlı Oğuzlar'ın bir kısmı dağılırken diğerleri Tuğrul ve Çağrı Bey'in etrafında toplandılar.
Arslan Yabgu'nun bu şekilde ölümü iki önemli sonucu doğurdu. Bunlardan ilki, Arslan Yabgu'nun bu şekilde tutuklanıp ölümü üzerine bütün Selçuklu soyunda Gazneliler'e karşı büyük bir kinin ortaya çıkması, diğeri ise Oğuzlar'daki liderlik meselesinin Tuğrul ve Çağrı Beyler lehine sonuçlanmasıdır.
Tuğrul ve Çağrı Beyler, amcaları İnanç Musa Yabgu ile birlikte Horasan'a geldiler. Burada 1035 yılında başlattıkları yurt tutma savaşını kazanarak Selçuklu Devleti'nin temelini attılar. Gazneli Sultan Mes'ud, Oğuzlar'ı Horasan'dan çıkarabilmek amacıyla 1039 yılında büyük bir ordu ile Oğuzlar'ın üzerine yürüdü. Tamamen süvari olan Tuğrul ve Çağrı Beyler komutasındaki Oğuz ordusu, Gazneliler'e karşı büyük bir yıpratma savaşına başladılar.
Nihayet son darbeyi vurmak üzere Dandanakan denilen yerde Gazne ordusunun karşısına çıkan Selçuklular burada üç günlük bir savaştan sonra büyük bir zafer kazandılar (23/24 Mayıs 1040). Gazne ordusunun bütün ağırlıkları, hazineleri Selçuklular'ın eline geçti.
Dandanakan Savaşı'nın olduğu alanda taht kuran Oğuz ileri gelenleri Sultan Tuğrul'u tahta çıkararak O'nu Horasan hükümdarı olarak ilân ve biat ettiler.
BÜYÜK SELÇUKLU HÜKÜMDARLARI
Tuğrul – Tuğrul bin Mikail
Alp Arslan – Muhammed bin Davud Çağrı
I. Melikşah – Hasan
I. Mahmud – Mahmud
Berkyaruk – Muhammad Berkyaruk bin Melikşah
II. Melikşah – Muizzeddin Melikşah
Muhammed Tapar
Sencer – Ahmed